🔰 #वाचन_संकल्प_महाराष्ट्र -महाराष्ट्राचा वाचन-ज्ञान महोत्सव 2025
लेख क्र.27
पुस्तक क्र.26
पुस्तकाचे नाव : A Theory of Human Motivation- मानवी प्रेरणेचा सिद्धांत
लेखक : अब्राहम मॅस्लो
पुस्तक प्रकार :जीवन तत्वज्ञान -प्रेरणादायी (बेस्ट सेलर )
दिनांक 1 जानेवारी ते 15 जानेवारी ह्या पंधरवढ्यात महाराष्ट्र शासनाने जाहीर केलेल्या #वाचन_संकल्प_महाराष्ट्र ह्या वाचन महोत्सव प्रकल्पाबद्दल मागे एका पोस्टला आपण सर्वांनी लाख मोलाची भर टाकल्याने माझ्या वाचन प्रेरणा चळवळीला उत्साहाची लाट आल्याने खूप साऱ्या वाचकांनी मला काही सकारात्मक सूचनासह काही जगप्रसिद्ध बेस्ट सेलर पुस्तकांची ओळख आणि समिक्षा लिहण्याचा दिलेला सल्ला त्याबद्दल धन्यवाद मित्रांनो...
आजच्या शालेय आणि महाविद्यालयिन विद्यार्थ्यासह विविध समाज माध्यमांवर ज्ञानकण शोधणाऱ्या वाचकांसाठी बेस्ट सेलर पुस्तकांची नुसती यादी प्रकाशित करण्यापेक्षा त्या त्यां पुस्तकातील जीवन उपयोगी मूल्यं, त्याची समाजभिमुखता, काळानुरूप होणाऱ्या बदलांमधील अनुकलता, जीवन प्रेरणा, विविध प्रकाशनांनी मराठीत उपलब्ध करून दिलेल्या प्रादेशिक भाषा आणि जागतिक किर्तीच्या पुस्तकातील वेगळेपण मराठी वाचकांसाठी ज्ञान-पर्वंणी ठरावी ह्या हेतूने मी स्वतः काही पुस्तकांचं केलेलं ज्ञानार्जन.. आपणा सर्वाच्या सेवेत ह्या #वाचन_संकल्प_महाराष्ट्र - 2025 ह्या अनोख्या वाचन-महोत्सवात आजचं पुस्तकं...
📕A Theory of Human Motivation- मानवी प्रेरणेचा सिद्धांत
अब्राहम मॅस्लो यांनी मांडलेली मानवी प्रेरणांची थियरी (Hierarchy of Needs) ही मानसशास्त्रात एक महत्त्वपूर्ण संकल्पना मानली जाते. मॅस्लो यांचे ‘A Theory of Human Motivation’ हे पुस्तक 1943 साली प्रसिद्ध झाले.
या पुस्तकात त्यांनी माणसाच्या प्रेरणांचे पाच स्तर मांडले आहेत, ज्यामुळे मानवी वर्तन आणि त्यामागील प्रेरणा समजून घेण्याचा एक नवा दृष्टिकोन मिळतो. या समीक्षेत मॅस्लो यांच्या थियरीची मूलभूत कल्पना, तिचे उपयोग, मर्यादा आणि तिचे आधुनिक संदर्भांतील महत्त्व हे आपण लक्षात घेऊयात मित्रांनो...
🔰अब्राहम मॅस्लो यांची प्रेरणांची पायरी..(Hierarchy of Needs)
मॅस्लो यांनी मानवी प्रेरणा समजावून सांगण्यासाठी एका पिरॅमिडच्या स्वरूपात पाच टप्पे मांडले आहेत.
1. शारीरिक गरजा (Physiological Needs)
मानवी जीवनातील मूलभूत गरजा जसे की अन्न, पाणी, झोप, वस्त्र आणि निवारा. माणसाच्या जगण्यासाठी या गरजा सर्वात महत्त्वाच्या आहेत. जेव्हा या गरजा पूर्ण होतात, तेव्हा माणूस पुढील स्तराच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी प्रेरित होतो.
2. सुरक्षेच्या गरजा (Safety Needs)
शारीरिक, आर्थिक आणि मानसिक सुरक्षेची गरज या स्तरावर येते. सुरक्षित नोकरी, आर्थिक स्थैर्य, आरोग्य आणि अपघातांपासून संरक्षण या गोष्टी येथे येतात.
3. समाजिक गरजा (Love and Belonging)
या टप्प्यावर माणसाला समाजात आपले स्थान मिळविण्याची गरज वाटते. कुटुंब, मित्र आणि सामाजिक संबंध यांची गरज या स्तरावर महत्त्वाची ठरते.
4. आत्मसन्मानाच्या गरजा (Esteem Needs)
माणसाला स्वतःच्या क्षमतांचा अभिमान वाटावा, इतरांनी त्याला सन्मान द्यावा आणि मान्यता मिळावी यासाठी तो प्रयत्नशील असतो. आत्मविश्वास, आदर, यश हे या स्तराशी संबंधित आहेत.
5. आत्मसाक्षात्कार (Self-Actualization)
मॅस्लो यांच्या मते, ही मानवी गरजांची सर्वोच्च पायरी आहे. या टप्प्यावर माणूस आपल्या क्षमतेचा पूर्ण उपयोग करतो आणि आपल्या ध्येयांपर्यंत पोहोचतो. स्व-पूर्णत्व, सर्जनशीलता, आणि वैयक्तिक वाढ याचा शोध येथे घेतला जातो.
🔰मॅस्लोच्या थियरीची वैशिष्ट्ये... ✍️
1. मानवी प्रेरणेचा क्रम:
मॅस्लो यांनी माणसाच्या गरजा क्रमवारीने मांडल्या आहेत. एकदा एका स्तरातील गरजा पूर्ण झाल्या की माणूस पुढील स्तरावर जातो.
2. मानसशास्त्रातील नवा दृष्टिकोन:
त्या काळातील मानसशास्त्र मुख्यतः माणसाच्या विकृतींवर लक्ष केंद्रित करत असे. मात्र, मॅस्लो यांनी माणसाच्या सकारात्मक वाढीचा आणि त्याच्या क्षमतेचा अभ्यास करण्यावर भर दिला.
3. व्यक्तिनिष्ठ अनुभवावर भर:
मॅस्लो यांनी माणसाच्या गरजा त्यांच्या व्यक्तिनिष्ठ अनुभवावर आधारित असल्याचे म्हटले आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या गरजा आणि त्यांची पूर्तता यामध्ये वेगळेपणा असतो.
🔰मॅस्लोच्या थियरीचा उपयोग... ✍️
मॅस्लो यांची थियरी फक्त मानसशास्त्रापुरती मर्यादित नाही; ती व्यवस्थापन, शिक्षण, आरोग्य सेवा आणि वैयक्तिक विकास अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये वापरली जाते.
1. व्यवस्थापन क्षेत्रात:
कर्मचाऱ्यांना त्यांच्या गरजांनुसार प्रेरित करून त्यांच्या कामगिरीत सुधारणा करता येते. उदाहरणार्थ, पगार देऊन शारीरिक गरजा पूर्ण केल्या जातात, तर प्रोत्साहन योजना आत्मसन्मानाच्या गरजांना उत्तेजित करतात.
2. शिक्षण क्षेत्रात:
विद्यार्थ्यांच्या विविध गरजा लक्षात घेऊन शिक्षण पद्धती तयार केल्या जाऊ शकतात. शाळा हे केवळ शिक्षणाचे माध्यम नसून सुरक्षित वातावरण, सामाजिक संबंध आणि आत्मविश्वास वाढवण्याचा मंच असतो.
3. मानसोपचारामध्ये:
मॅस्लोची थियरी वैयक्तिक विकासासाठी मार्गदर्शक ठरते. काउन्सेलिंगमध्ये एखाद्या व्यक्तीच्या गरजा लक्षात घेऊन त्याला जीवनाचा सकारात्मक दृष्टिकोन देता येतो.
🔰अब्राहम मॅस्लो यांच्या थियरीतील मर्यादा.. ✍️
मॅस्लो यांच्या थियरीला काही टीका देखील झाली आहे.
1. क्रमवारीबद्दल सापेक्षता:
सर्व व्यक्तींना या टप्प्यांचा अनुभव एका विशिष्ट क्रमानेच येतो असे नाही. काही लोक आत्मसन्मान किंवा आत्मसाक्षात्कार साधण्याचा प्रयत्न शारीरिक गरजा अपूर्ण असतानाही करतात.
2. सांस्कृतिक फरक:
मॅस्लो यांची थियरी मुख्यतः पाश्चिमात्य संस्कृतीवर आधारित आहे. विविध संस्कृतींमध्ये गरजांची प्राधान्यक्रम वेगळी असू शकतात. उदाहरणार्थ, काही समाजांमध्ये सामाजिक संबंधांना प्रथम प्राधान्य दिले जाते.
3. मापनाची अस्पष्टता:
या थियरीमध्ये गरजांची पूर्तता कशी मोजायची याबाबत स्पष्टता नाही. व्यक्तीने आत्मसाक्षात्कार गाठल्याचे ठरविणे हे व्यक्तिनिष्ठ असते.
🔰आधुनिक संदर्भ... ✍️
आजच्या काळात मॅस्लो यांच्या थियरीकडे अधिक व्यापक दृष्टिकोनातून पाहिले जाते. तंत्रज्ञान, जागतिकीकरण आणि वेगवान जीवनशैली यामुळे मानवी गरजांमध्ये बदल होत आहेत. तरीही, मॅस्लोची थियरी माणसाच्या मूलभूत प्रेरणांची चौकट समजून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
1. तंत्रज्ञानाचा प्रभाव:
तंत्रज्ञानाच्या प्रसारामुळे आत्मसाक्षात्काराच्या प्रक्रियेत नवीन संधी निर्माण झाल्या आहेत. ऑनलाईन प्लॅटफॉर्म्समुळे व्यक्ती आपल्या सर्जनशीलतेला वाव देऊ शकतात.
2. मानसिक आरोग्य:
मानसिक आरोग्याबाबत जागरूकता वाढल्यामुळे मानवी गरजांचे महत्त्व अधिक स्पष्ट झाले आहे. सुरक्षिततेच्या गरजांमध्ये मानसिक स्थैर्याचा समावेश होतो.
🔰 अब्राहम मॅस्लो यांच्या "A Theory of Human Motivation" पुस्तकातील काही प्रेरणादायी विचार... ✍️
1. "What a man can be, he must be."
(मनुष्य काय होऊ शकतो, त्याला ते होणेच आवश्यक आहे.)
मॅस्लोच्या आत्मसाक्षात्काराच्या संकल्पनेचा हा गाभा आहे. प्रत्येक व्यक्तीमध्ये आपली पूर्ण क्षमता साध्य करण्याची नैसर्गिक इच्छा असते.
2. "A musician must make music, an artist must paint, a poet must write, if he is to be ultimately at peace with himself."
(एखाद्या संगीतकाराला संगीत बनवलेच पाहिजे, कलाकाराला चित्र रंगवलेच पाहिजे आणि कवीला कविता लिहिल्याशिवाय समाधान मिळणार नाही.)
-माणूस त्याच्या सर्जनशीलतेच्या ध्यासाशिवाय शांत राहू शकत नाही.
3. "The story of the human race is the story of men and women selling themselves short."
(मानवजातीचा इतिहास हा स्वतःच्या क्षमतांची योग्य किंमत न ठरवणाऱ्या माणसांचा इतिहास आहे.)
अनेकदा माणसे त्यांच्या क्षमतांचा पुरेपूर उपयोग करत नाहीत, ही खंत मॅस्लो व्यक्त करतात.
4. "We are not motivated by survival alone, but by the desire to grow and reach our potential."
(आपल्याला फक्त जिवंत राहण्यासाठी प्रेरणा मिळत नाही, तर आपण वाढण्यासाठी आणि आपली क्षमता गाठण्यासाठी प्रेरित होतो.)
-माणसाच्या जीवनाचे खरे उद्दिष्ट फक्त अस्तित्व नाही, तर आत्मविकास आहे.
5. "Life is an ongoing process of choosing between safety (out of fear and need for defense) and risk (for the sake of progress and growth)."
(जीवन म्हणजे भीती आणि सुरक्षिततेसाठी निवडलेला मार्ग किंवा प्रगती व वाढीसाठी घेतलेले धोके यांच्यातील सतत चालणारी निवडप्रक्रिया आहे.)
-मॅस्लो जीवनात घेतलेल्या निर्णयांच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकतात.
6. "The ability to be in the present moment is a major component of mental wellness."
(वर्तमान क्षणात राहण्याची क्षमता ही मानसिक स्वास्थ्यासाठी महत्त्वाची आहे.)
-मानसिक शांती आणि समाधानासाठी वर्तमानाचा स्वीकार आवश्यक आहे.
7. "Growth must be chosen again and again; fear must be overcome again and again."
(वाढीचा मार्ग पुन्हा पुन्हा निवडावा लागतो; भीतीवर वारंवार मात करावी लागते.)
आत्मविकास हा सतत सुरू राहणारा प्रवास आहे, जो धैर्य आणि प्रयत्नांची मागणी करतो.
ही विचारसंपदा मानवी जीवनाचा अर्थ समजून घेण्यास मदत करते आणि व्यक्तीला आपले ध्येय साध्य करण्यासाठी प्रेरित करते.
अब्राहम मॅस्लो यांची ‘A Theory of Human Motivation’ ही मानवी प्रेरणांचा अभ्यास करण्यासाठी एक मूलभूत आणि प्रभावी चौकट आहे. यामुळे केवळ मानसशास्त्रातच नव्हे, तर अनेक व्यावसायिक आणि वैयक्तिक क्षेत्रांमध्ये परिवर्तन घडवले आहे. जरी काही मर्यादा असल्या तरी, ही थियरी मानवी वर्तन समजून घेण्यासाठी आजही तितकीच महत्त्वाची ठरते. मॅस्लो यांनी माणसाच्या अंतर्गत प्रेरणांचा शोध घेतला आणि माणसाला स्वतःला ओळखण्याचा मार्ग दाखवला, जो प्रत्येक काळात उपयोगी ठरतो.
धन्यवाद...🙏
-एक पुस्तकप्रेमी आणि समीक्षक :
-लेख संकलन आणि संपादन इंटरनेटवरील माहितीवरून.✍🏻
#विद्यार्थीमित्र प्रा.रफीक शेख
🎓 डॉ. ए.पी.जे.अब्दुल कलाम विद्यार्थी फाउंडेशन, परभणी.
https://www.vidhyarthimitra.com
#वाचनसंकल्पमहाराष्ट्र, #आम्हीं_पुस्तकप्रेमी, #विद्यार्थीमित्र, #वाचनचाळ #वाचनचळवळ, #bookstagram,#die_empty, #रिक्तमरण,#readingcommunity,#मराठीसाहित्यिक, #एकता, #पुस्तकप्रेमीपुणेकर, #पुस्तक, #पुस्तकप्रेमी, #bookshelfspeakers, #पुस्तक_समीक्षा
Post a Comment