हमीद दलवाई - प्रथम भारतीय मुस्लिम सत्यशोधकी, समाजप्रबोधनकार, मुस्लिम बुद्धीप्रमाण्यावादी विचारवंत...

हमीद दलवाई - प्रथम भारतीय मुस्लिम सत्यशोधकी, समाजप्रबोधनकार, मुस्लिम बुद्धीप्रमाण्यावादी विचारवंत...

"हा देश समर्थ व्हावा, जगातील शक्तिमान राष्ट्रांच्या पंक्तीला बसावा असे आपल्याला वाटत असेल तर या देशातील समाज हा शास्त्रीय आणि विज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोनावर आधारलेला, भौतिक श्रद्धा बाळगणारा आणि चैतन्यशील बनला पाहिजे, याबद्दल कुणाचे दुमत होईल, असे वाटत नाही. याकरता, ज्या धर्मश्रद्धा समाज आधुनिक आणि प्रगतिकारक बनविण्याच्या आड येतात, त्या दूर सारण्याची प्रक्रिया पुढे चालविणे म्हणजेच आपण धर्मनिरपेक्षतेकडे वाटचाल करणे आहे."

- हमीद दलवाई 

संस्थापक - मुस्लिम सत्यशोधक मंडळ.

हमीद दलवाई (1932-1977) हे एक थोर मुस्लिम समाजसुधारक, विचारवंत आणि लेखक होते, ज्यांनी भारतातील मुस्लिम समाजात सुधारणांसाठी अपार प्रयत्न केले. त्यांचा जन्म महाराष्ट्रातील कोकणात एका साधारण मुस्लिम कुटुंबात झाला.

हमीद दलवाई यांनी त्यांच्या जीवनात सामाजिक, धार्मिक आणि राजकीय क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण कार्य केले.

प्रारंभिक जीवन आणि विचारधारा:

हमीद दलवाई यांनी सुरुवातीपासूनच समाजात चालणाऱ्या रूढी-परंपरांविरोधात आवाज उठवला. त्यांना असं वाटायचं की धर्माच्या नावावर मुस्लिम समाजात अनेक प्रतिगामी प्रथा पाळल्या जात आहेत, ज्यामुळे विशेषत: महिलांना मोठ्या प्रमाणात अन्याय सहन करावा लागत आहे. त्यांनी कुराणाच्या उदारमतवादी आणि आधुनिक विचारधारेवर जोर देऊन इस्लामच्या आध्यात्मिक रूपात बदल घडवण्याचा प्रयत्न केला.

मुस्लिम सत्यशोधक मंडळ:

1966 साली हमीद दलवाई यांनी मुस्लिम सत्यशोधक मंडळ या संघटनेची स्थापना केली. या संघटनेचे मुख्य उद्दिष्ट होते, मुस्लिम समाजातील प्रतिगामी विचारसरणीला आव्हान देणे आणि प्रगतिशील व उदारमतवादी विचारांची रुजवात करणे..मंडळाच्या माध्यमातून त्यांनी मुस्लिम महिलांचे हक्क आणि अधिकार यावर काम केले, विशेषत: तीन तलाक (तिहेरी तलाक) सारख्या प्रथांविरोधात त्यांचा लढा होता. त्यांनी या प्रथांना अन्यायकारक मानले आणि मुस्लिम महिलांच्या न्याय्य अधिकारांची मागणी केली.

तीन तलाकविरोधी आंदोलन:

हमीद दलवाई यांची तीन तलाकविरोधी भूमिका विशेष प्रसिद्ध होती. ते या प्रथेला मुस्लिम महिलांच्या हक्कांची पायमल्ली मानत होते. त्यासाठी त्यांनी बंडखोरी केली आणि राजकीय, सामाजिक स्तरांवर लोकांमध्ये जागरूकता पसरवली. त्यांच्या नेतृत्वात मुस्लिम महिलांनी तलाकविरोधी मोर्चेही काढले. दलवाईंच्या या चळवळीनेच पुढे जाऊन भारतात तीन तलाकविरोधी कायद्याच्या दिशेने वाट मोकळी केली.

साहित्यिक योगदान:

हमीद दलवाई यांचे लेखन समाजातील वाईट प्रथा आणि महिलांच्या स्थितीवर आधारित होते. त्यांची प्रसिद्ध पुस्तकं म्हणजे "Muslim Politics in Secular India" आणि "Muslim Women’s Rights". 

त्यांच्या लेखनातून त्यांनी मुस्लिम समाजाच्या राजकीय आणि सामाजिक समस्या मांडल्या आणि त्यावर वैचारिक मार्ग सुचवले. त्यांनी आधुनिक विचारांची भूमिका मांडत कट्टरतावादाचा निषेध केला.

धार्मिक आणि राजकीय दृष्टीकोन:

दलवाईंनी धर्माच्या नावावर चालणाऱ्या राजकारणालाही कडाडून विरोध केला. त्यांचे मत होते की, धर्म आणि राजकारण यांचे विभाजन असले पाहिजे. त्यांनी धर्मनिरपेक्षतेचे समर्थन केले आणि मुस्लिम समाजाने आधुनिक शिक्षण व विज्ञानाच्या प्रगतीकडे वळण्याचे आवाहन केले. त्यांचे हे विचार त्या काळातील मुख्य धारेतील मुस्लिम नेत्यांच्या विचारांपासून वेगळे होते, त्यामुळे त्यांना विरोधाचा सामना करावा लागला.

मृत्यू आणि वारसा:

हमीद दलवाई यांचे 1977 साली अल्पवयात निधन झाले, पण त्यांच्या चळवळीमुळे मुस्लिम समाजात झालेल्या सुधारणांच्या लाटेत त्यांचे योगदान अविस्मरणीय आहे. त्यांनी उघड केलेल्या मुद्द्यांवर आजही चर्चा होते, आणि मुस्लिम महिलांच्या अधिकारांसाठी लढणाऱ्या चळवळींमध्ये त्यांच्या कार्याचा मोठा वाटा आहे.

त्यांच्या कार्यामुळे त्यांना एक नायक म्हणून ओळखले जाते, ज्यांनी मुस्लिम समाजातील पुरोगामी विचारांची बीजे रोवली.

हमीद दलवाई हे एक थोर मुस्लिम समाजसुधारक आणि विचारवंत होते, ज्यांनी मुस्लिम समाजातील प्रगतीसाठी आपले संपूर्ण जीवन समर्पित केले. त्यांच्या विचारसरणी आणि कार्यामुळे भारतातील मुस्लिम समाजाच्या सामाजिक, धार्मिक आणि राजकीय बाबींवर मोठा परिणाम झाला. त्यांचे विचार तत्कालीन मुस्लिम समाजात रूढ असलेल्या परंपरागत धारणांना आव्हान देणारे होते.

दलवाईंचे प्रमुख विचार:

1. धर्मनिरपेक्षता आणि राजकीय विभाजन:

हमीद दलवाई यांनी स्पष्टपणे मांडले होते की धर्म आणि राजकारण यांचे विभाजन असावे. त्यांचे मत होते की, धर्माचे राजकारणात स्थान नसावे आणि प्रत्येकाला आपापल्या श्रद्धेचा मान राखण्याचा अधिकार आहे. त्यांनी धर्मनिरपेक्षतेचे जोरदार समर्थन केले आणि मुस्लिम समाजाने आधुनिक विचारसरणीकडे वळले पाहिजे, असे त्यांनी आवर्जून सांगितले.

दलवाईंना असे वाटले की, मुस्लिम समाजाने आधुनिक शिक्षण, विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा अवलंब करावा, जेणेकरून समाजाची प्रगती होईल.

2. तीन तलाक आणि मुस्लिम महिलांचे अधिकार:

दलवाईंच्या कार्याचा एक प्रमुख भाग होता तीन तलाक सारख्या प्रथांविरोधात लढा. त्यांना असे वाटत होते की तीन तलाक ही प्रथा मुस्लिम महिलांसाठी अन्यायकारक आहे आणि त्यात महिलांची मानहानी होते. त्यांनी या प्रथेविरोधात आवाज उठवला आणि मुस्लिम समाजातील महिलांच्या समानतेसाठी संघर्ष केला.

दलवाईंनी स्पष्ट केले की, महिलांना त्यांच्या हक्कांबाबत जागरूक केले पाहिजे आणि धार्मिक नियमांमुळे त्यांचे स्वातंत्र्य मर्यादित होऊ नये.

3. मुस्लिम सत्यशोधक मंडळाची स्थापना:

1966 साली दलवाई यांनी मुस्लिम सत्यशोधक मंडळ या संघटनेची स्थापना केली. या संघटनेचा उद्देश होता मुस्लिम समाजातील पुरोगामी आणि उदारमतवादी विचारसरणीला प्रोत्साहन देणे आणि धर्माच्या नावावर चालणाऱ्या प्रतिगामी विचारसरणीला विरोध करणे. मंडळाने मुस्लिम महिलांच्या समस्यांवर आणि त्यांच्या हक्कांवर काम केले.

त्यांनी मुस्लिम समाजाच्या हितासाठी धार्मिक सुधारणा आवश्यक असल्याचे ठामपणे मांडले.

4. धार्मिक सुधारणा आणि शिक्षणाचे महत्त्व:

दलवाईंच्या मते, मुस्लिम समाजाची प्रगती धार्मिक सुधारणा आणि शिक्षणाशिवाय शक्य नाही. त्यांनी कुराणाचे उदारमतवादी आणि आधुनिक संदर्भातील अर्थ लावून, इस्लामच्या प्राचीन आणि अपुऱ्या विचारांमध्ये बदल करून काल सुसंगत आणि विवेकी विचार स्वीकारले पाहिजे..

शिक्षण, विशेषत: मुस्लिम महिलांसाठी, अत्यंत महत्त्वाचे असल्याचे त्यांनी स्पष्ट केले. त्यांच्या मते, समाजाने शिक्षणाची कास धरल्याशिवाय प्रगतीची वाटचाल करणे शक्य नाही.

हमीद दलवाईंचे कार्य:

1. मुस्लिम सत्यशोधक मंडळ:

या मंडळाच्या माध्यमातून त्यांनी मुस्लिम समाजातील प्रतिगामी रूढींना आव्हान दिले. मंडळाच्या कार्यातून मुस्लिम समाजातील सुधारणांची चळवळ उभी राहिली, जी प्रामुख्याने महिलांच्या हक्कांसाठी लढत होती. त्यांनी समाजात मुस्लिम महिलांच्या दैनंदिन जीवनातील अडचणींवर चर्चा केली आणि त्यावर उपाय सुचवले.

2. तीन तलाकविरोधी आंदोलन:

दलवाईंनी तीन तलाकविरोधी चळवळ उभी करून समाजात मोठी जागरूकता निर्माण केली. त्यांच्या नेतृत्वात महिलांनी तलाकविरोधी मोर्चे काढले, जे त्या काळात एक धाडसी पाऊल होते. त्यांच्या या चळवळीमुळे तीन तलाकविरोधी कायदा तयार होण्याच्या प्रक्रियेला चालना मिळाली.

3. लेखन आणि विचारसरणीचा प्रचार:

दलवाईंनी मुस्लिम समाजाच्या समस्या, त्यातल्या खास करून महिलांच्या समस्यांवर लेखन केले. त्यांची पुस्तकं "Muslim Politics in Secular India" आणि "Muslim Women’s Rights" ही त्यांच्या विचारांची प्रतिबिंब होती. या पुस्तकांद्वारे त्यांनी मुस्लिम समाजातील धार्मिक आणि सामाजिक समस्यांवर विचार मांडले.

4. धर्माच्या नावावर चालणाऱ्या राजकारणाचा विरोध:

हमीद दलवाईंनी धार्मिक कट्टरवाद आणि त्याच्या राजकीय फायद्यांसाठी होणाऱ्या वापराला कडाडून विरोध केला. त्यांचे मत होते की मुस्लिम समाजाने धर्माच्या आधारावर कोणत्याही प्रकारचे राजकारण किंवा दबाव टाळावा आणि प्रगतिशील, उदारमतवादी धोरणे स्वीकारावीत.

हमीद दलवाई हे मुस्लिम समाजातील प्रगतिशील आणि उदारमतवादी विचारधारेचे प्रमुख प्रवर्तक होते. त्यांच्या कार्यामुळे मुस्लिम समाजात आणि विशेषतः मुस्लिम महिलांमध्ये जागरूकता निर्माण झाली. धर्माच्या नावावर चालणाऱ्या प्रथांविरोधात लढा देताना त्यांनी शिक्षण, धार्मिक सुधारणा आणि महिलांच्या हक्कांची बाजू मांडली. त्यांच्या विचारसरणीमुळे आजही मुस्लिम समाजातील सुधारणा चळवळींमध्ये प्रेरणा मिळते.

संपादीत लेखन :

इंटरनेट वरून विविध माहितीच्या आधारित संकलन केलेली माहिती

विद्यार्थी मित्र प्रा. रफीक शेख 

सदस्य : मुस्लिम सत्यशोधक मंडळ, पुणे.